Ban Thờ Mẫu Trong Chùa: Khám Phá Ý Nghĩa và Nghi Thức Thờ Cúng

Ban Thờ Mẫu trong chùa là nơi tôn thờ các vị Thánh Mẫu, thể hiện sự hòa quyện giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa Việt Nam. Sự kết hợp này phản ánh lòng tôn kính đối với các nữ thần bảo trợ và che chở cho con người.

Ban Thờ Mẫu thường được bố trí theo cấu trúc ba tầng:

• Tầng trên không: Treo đôi thanh xà bạch xà tượng trưng cho sự linh thiêng.
• Tầng ngang trên bệ thờ: Đặt tượng Tam Tòa Thánh Mẫu và các vị thần khác.
• Tầng hạ ban: Bố trí Ngũ Hổ và các vị thần linh khác.

Việc thờ cúng tại Ban Thờ Mẫu không chỉ thể hiện lòng thành kính mà còn góp phần giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Ban Thờ Mẫu trong chùa được thiết kế với cấu trúc ba tầng, mỗi tầng có ý nghĩa và chức năng riêng biệt, thể hiện sự tôn kính đối với các vị Thánh Mẫu và thần linh trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

• Tầng trên cùng (Hậu cung): Đây là vị trí cao nhất, đặt tượng Tam Tòa Thánh Mẫu. Chính giữa là Mẫu Thượng Thiên (Mẫu Đệ Nhất), mặc sắc phục đỏ. Bên trái là Mẫu Thượng Ngàn (Mẫu Đệ Nhị), sắc phục xanh, và bên phải là Mẫu Thoải Phủ (Mẫu Đệ Tam), sắc phục trắng.
• Tầng giữa (Tiền tế): Phía trước Hậu cung, nơi đặt tượng các vị thần linh khác:
  • Lớp thứ nhất: Chính giữa là tượng Vua Cha Ngọc Hoàng Thượng Đế, bên trái là Nam Tào, bên phải là Bắc Đẩu.
  • Lớp thứ hai: Tượng Ngũ Vị Tôn Quan, đại diện cho năm vị quan lớn trong tín ngưỡng Tứ Phủ.
  • Lớp thứ ba: Tượng các Ông Hoàng, Bà Chúa, Thánh Cô, Thánh Cậu.
• Tầng dưới cùng (Hạ ban): Thờ Ngũ Hổ Tướng Quân, biểu tượng cho sức mạnh và sự bảo vệ, thường được đặt dưới dạng tượng hoặc tranh vẽ hổ, phía trước có bát hương.

Sự bài trí này không chỉ thể hiện lòng tôn kính đối với các vị thần linh mà còn phản ánh sự hòa hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa Việt Nam.

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, các vị Thánh Mẫu được tôn kính và thờ phụng tại các ban thờ trong chùa, thể hiện sự tôn trọng đối với các nữ thần cai quản các miền khác nhau của vũ trụ. Dưới đây là các vị Thánh Mẫu chính được thờ:

• Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên: Cai quản miền trời, thường mặc áo đỏ, biểu trưng cho quyền năng tối cao trong việc quản lý thiên nhiên và thời tiết.
• Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn: Cai quản miền rừng núi, thường mặc áo xanh, đại diện cho sự bảo hộ đối với núi rừng và muôn loài sinh sống tại đó.
• Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ: Cai quản miền sông nước, thường mặc áo trắng, tượng trưng cho sự che chở và quản lý các vùng sông biển.
• Mẫu Địa Phủ: Cai quản miền đất, đại diện cho sự màu mỡ và phồn thịnh của đất đai.

Việc thờ cúng các vị Thánh Mẫu này không chỉ thể hiện lòng thành kính mà còn phản ánh sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, cũng như mong muốn nhận được sự bảo trợ và phúc lành từ các ngài.

Thờ cúng tại Ban Thờ Mẫu trong chùa là một phần quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt, thể hiện lòng tôn kính đối với các vị Thánh Mẫu và mong cầu sự bình an, may mắn. Dưới đây là các nghi thức thờ cúng chính:

• Chuẩn bị lễ vật:
  • Lễ chay: Gồm hương, hoa, trà, quả, thường dùng để dâng lên ban Phật, Bồ Tát và cũng được sử dụng tại ban Thánh Mẫu. Ngoài ra, có thể sắm thêm một số hàng mã như tiền, vàng, nón, hia, hài để dâng cúng.
  • Lễ mặn: Bao gồm gà, giò, trầu cau, rượu, thường được dâng lên trong các dịp lễ lớn hoặc ngày vía của Thánh Mẫu.
• Tiến hành nghi lễ:
  • Thắp hương và khấn nguyện: Người hành lễ thắp hương, cúi đầu khấn nguyện trước ban thờ, bày tỏ lòng thành kính và cầu xin sự phù hộ từ Thánh Mẫu.
  • Hầu đồng: Đây là nghi thức đặc trưng trong thờ cúng Mẫu, thể hiện sự giao tiếp giữa con người và thần linh thông qua các giá hầu.
• Thời gian thực hiện:
  • Ngày sóc, vọng: Vào các ngày mùng 1 và 15 âm lịch hàng tháng, người dân thường đến chùa dâng hương, lễ bái tại ban Thờ Mẫu.
  • Ngày lễ hội: Trong các dịp lễ hội truyền thống, nghi thức thờ cúng được tổ chức long trọng với sự tham gia của đông đảo tín đồ.

Thực hiện đúng các nghi thức thờ cúng tại Ban Thờ Mẫu không chỉ thể hiện lòng thành kính mà còn góp phần giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu là hai yếu tố tâm linh quan trọng trong văn hóa Việt Nam, đã có sự giao thoa và kết hợp chặt chẽ qua nhiều thế kỷ. Sự kết hợp này không chỉ thể hiện sự hòa quyện giữa hai tôn giáo mà còn phản ánh đặc trưng văn hóa và tâm linh của người Việt.

• Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu: Nguồn gốc và sự hình thành

  Tín ngưỡng thờ Mẫu xuất hiện từ rất sớm trong lịch sử Việt Nam, phản ánh sự tôn kính đối với các nữ thần bảo hộ. Khi Phật giáo du nhập, sự tương đồng trong quan niệm về đấng cứu thế và lòng từ bi đã tạo nền tảng cho sự kết hợp giữa hai tín ngưỡng này.

• Biểu hiện của sự kết hợp: Kiến trúc và nghi lễ

  Trong nhiều ngôi chùa Việt Nam, việc kết hợp thờ Phật và thờ Mẫu được thể hiện rõ qua kiến trúc "tiền Phật hậu Mẫu", tức phía trước thờ Phật, phía sau thờ Mẫu. Nghi lễ cũng có sự giao thoa, như việc tụng kinh Phật trong các buổi lễ thờ Mẫu, thể hiện sự hòa quyện giữa hai tín ngưỡng.

• Ý nghĩa văn hóa và tâm linh

  Sự kết hợp này không chỉ đáp ứng nhu cầu tâm linh của người dân mà còn phản ánh tính linh hoạt và bao dung của văn hóa Việt Nam. Nó thể hiện sự hòa hợp giữa các tôn giáo, tạo nên một nét đẹp văn hóa độc đáo, góp phần làm phong phú thêm đời sống tâm linh của người Việt.

Miền Bắc Việt Nam nổi tiếng với nhiều địa điểm thờ Mẫu linh thiêng, thu hút đông đảo du khách và tín đồ đến chiêm bái. Dưới đây là một số địa điểm tiêu biểu:

• Phủ Dầy, Nam Định:

  Phủ Dầy là quần thể di tích thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, bao gồm nhiều công trình kiến trúc độc đáo như Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát và Lăng Chúa Liễu. Nơi đây diễn ra nhiều lễ hội truyền thống thu hút du khách thập phương.

• Phủ Tây Hồ, Hà Nội:

  Phủ Tây Hồ thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, được xây dựng từ thế kỷ 17. Đây là điểm đến tâm linh nổi tiếng, đặc biệt trong các dịp lễ hội diễn ra vào ngày 3/3 và 13/8 âm lịch hàng năm.

• Đền Sòng Sơn, Thanh Hóa:

  Đền Sòng Sơn thờ Nữ Thần Vân Hương (Thánh Mẫu Liễu Hạnh), được xem là "Đền Sòng thiêng nhất xứ Thanh". Kiến trúc đền gồm ba cung liên tiếp, tạo không gian trang nghiêm và bề thế.

• Đền Mẫu Đồng Đăng, Lạng Sơn:

  Đền Mẫu Đồng Đăng thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh và nhiều vị thần khác. Kiến trúc đền gồm năm gian, với các ban thờ chính như Tam Bảo, Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ và các vị thánh thần khác.

• Đền Mẫu Đông Cuông, Yên Bái:

  Đền Mẫu Đông Cuông thờ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, nằm ở thôn Bến Đền, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên. Nơi đây diễn ra nhiều lễ hội truyền thống, thu hút đông đảo du khách tham gia.

• Đền Mẫu Âu Cơ, Phú Thọ:

  Đền Mẫu Âu Cơ nằm ở xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, thờ Mẫu Âu Cơ - mẹ của 100 người con trong truyền thuyết Lạc Long Quân và Âu Cơ. Đền có kiến trúc cổ kính và không gian linh thiêng.

• Đền Công Đồng Bắc Lệ, Lạng Sơn:

  Đền Công Đồng Bắc Lệ thờ Mẫu Thượng Ngàn, nằm trên đồi thuộc thôn Bắc Lệ, xã Tân Thành, huyện Hữu Lũng. Ngôi đền có lịch sử từ thế kỷ 16-17 và là một trong tám ngôi đền linh thiêng nhất Việt Nam.

• Đền Hóa, Hải Dương:

  Đền Hóa nằm ở thôn An Môn, xã Lê Lợi, thị xã Chí Linh, thờ đức Thánh Phi Bồng Hiệu Thiên và đức Thánh Mẫu Thạch Linh. Lễ hội đền diễn ra vào tháng 5 và tháng 8 âm lịch, với nhiều hoạt động văn hóa đặc sắc.

• Đền Cờn, Nghệ An:

  Đền Cờn thờ Mẫu Liễu Hạnh và các vị thần khác, nằm ở xã Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai. Lễ hội đền diễn ra từ ngày 19-21 tháng Giêng âm lịch, với nhiều nghi lễ truyền thống và hoạt động văn hóa phong phú.

Những địa điểm trên không chỉ là nơi thờ cúng linh thiêng mà còn là điểm đến du lịch văn hóa, tâm linh hấp dẫn tại miền Bắc Việt Nam.

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, việc dâng hương hàng ngày thể hiện lòng thành kính và sự biết ơn đối với các vị Thánh Mẫu. Dưới đây là bài văn khấn thường được sử dụng trong các nghi lễ dâng hương hàng ngày tại Ban Thờ Mẫu:

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần) Con kính lạy Đức Hiệu Thiên chí tôn kim quyết Ngọc Hoàng Huyền cung cao Thượng đế. Con kính lạy Hoàng Thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần. Con kính lạy Cửu trùng Thanh Vân lục cung công chúa. Con kính lạy Đức thiên tiên Quỳnh Hoa Liễu Hạnh Mã Hoàng Công chúa, sắc phong Chế Thắng Hòa Diệu đại vương, gia phong Tiên Hương Thánh Mẫu. Hôm nay là ngày... tháng... năm..., tín chủ con tên là... ngụ tại... Trước án thờ, thành tâm dâng nén hương, kính cẩn bày tỏ lòng thành, cảm tạ chư vị đã phù hộ độ trì cho gia đình con được bình an, mạnh khỏe, công việc hanh thông, gia đạo hưng thịnh. Cúi xin chư vị chứng giám, tiếp nhận lễ mọn, phù hộ độ trì cho gia đạo an khang, mọi sự hanh thông, vạn sự như ý. Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Lưu ý: Văn khấn nên được đọc với tâm thành kính và lòng biết ơn. Thời điểm dâng hương thường vào buổi sáng sớm hoặc chiều tối, tùy theo điều kiện và thói quen của gia đình.

Vào ngày mùng một và ngày rằm hàng tháng, nhiều gia đình thực hiện nghi lễ cúng thần linh và gia tiên để cầu mong bình an và may mắn. Dưới đây là bài văn khấn thường được sử dụng trong các nghi lễ này:

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần) Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương. Con kính lạy Hoàng thiên, Hậu Thổ chư vị Tôn thần. Con kính lạy ngài Bản cảnh Thành Hoàng, ngài Bản xứ Thổ địa, ngài Bản gia Táo Quân cùng chư vị Tôn thần. Con kính lạy tổ tiên, Hiển khảo, Hiển tỷ, chư vị hương linh (nếu bố, mẹ còn sống thì thay bằng Tổ khảo, Tổ tỷ). Hương chủ (chúng) con tên là: [Tên gia chủ], ngụ tại: [Địa chỉ]. Hôm nay là ngày [mùng một/ngày rằm] tháng [tháng] năm [năm], tín chủ con nhờ ơn đức trời đất, chư vị Tôn thần, tổ tiên nội ngoại, thành tâm sắm lễ, hương, hoa, trà, quả, thắp nén tâm hương dâng lên trước án. Chúng con kính mời: Ngài Bản cảnh Thành Hoàng chư vị đại vương, ngài Bản xứ Thổ địa, ngài Bản gia Táo Quân, Ngũ phương, Long mạch, Tài thần. Cúi xin các ngài giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành thụ hưởng lễ vật. Chúng con kính mời các cụ Tổ khảo, Tổ tỷ, chư vị hương linh gia tiên nội ngoại họ [họ gia đình], cúi xin thương xót con cháu linh thiêng hiện về, chứng giám tâm thành, thụ hưởng lễ vật. Tín chủ con lại kính mời các vị Tiền chủ, Hậu chủ ngụ tại nhà này, đồng lâm án tiền, đồng lai hâm hưởng, phù hộ cho gia đình chúng con luôn luôn mạnh khỏe, mọi sự bình an, vạn sự tốt lành, làm ăn phát tài, gia đình hòa thuận. Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được phù hộ độ trì. Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Lưu ý: Khi thực hiện nghi lễ, gia chủ nên thành tâm và chuẩn bị lễ vật như hương, hoa, quả, bánh kẹo, trầu cau, nước và mâm cỗ chay hoặc mặn tùy theo phong tục gia đình. Thời gian cúng có thể vào chiều ngày 30 hoặc 14 âm lịch, tùy theo điều kiện và thói quen của mỗi gia đình.

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.

Con kính lạy Đức Hiệu Thiên chí tôn kim quyết Ngọc Hoàng Huyền cung cao Thượng đế.

Con kính lạy Hoàng Thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần.

Con kính lạy Tam Tòa Thánh Mẫu, Thánh Mẫu Thượng Thiên, Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Thánh Mẫu Thoải.

Tín chủ con là: [Họ và tên]

Ngụ tại: [Địa chỉ]

Hôm nay là ngày [ngày] tháng [tháng] năm [năm] âm lịch.

Chúng con thành tâm sửa biện hương hoa, lễ vật, kim ngân, trà quả và các thứ cúng dâng, bày lên trước án.

Chúng con thành tâm kính mời:

• Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên
• Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn
• Đức Thánh Mẫu Thoải
• Cùng chư vị Tiên Thánh

Giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật, phù hộ độ trì cho chúng con và toàn thể gia quyến:

• Được vạn sự tốt lành
• Gia đạo hưng long
• Con cháu học hành tấn tới
• Sở cầu như ý
• Sở nguyện tòng tâm

Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.

Con kính lạy Hoàng Thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần.

Con kính lạy Tam Tòa Thánh Mẫu, Thánh Mẫu Thượng Thiên, Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Thánh Mẫu Thoải.

Tín chủ con là: [Họ và tên]

Ngụ tại: [Địa chỉ]

Hôm nay là ngày [ngày] tháng [tháng] năm [năm] âm lịch.

Nhân dịp đầu xuân năm mới, chúng con thành tâm sửa biện hương hoa, lễ vật, kim ngân, trà quả và các thứ cúng dâng, bày lên trước án.

Chúng con thành tâm kính mời:

• Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên
• Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn
• Đức Thánh Mẫu Thoải
• Cùng chư vị Tiên Thánh

Giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật, phù hộ độ trì cho chúng con và toàn thể gia quyến:

• Được vạn sự tốt lành
• Gia đạo hưng long
• Con cháu học hành tấn tới
• Sở cầu như ý
• Sở nguyện tòng tâm

Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.

Con kính lạy Hoàng Thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần.

Con kính lạy Tam Tòa Thánh Mẫu: Thánh Mẫu Thượng Thiên, Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Thánh Mẫu Thoải.

Tín chủ con là: [Họ và tên]

Ngụ tại: [Địa chỉ]

Hôm nay là ngày [ngày] tháng [tháng] năm [năm] âm lịch.

Chúng con thành tâm sửa biện hương hoa, lễ vật, kim ngân, trà quả và các thứ cúng dâng, bày lên trước án.

Chúng con thành tâm kính mời:

• Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên
• Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn
• Đức Thánh Mẫu Thoải
• Cùng chư vị Tiên Thánh

Giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật, phù hộ độ trì cho chúng con và toàn thể gia quyến:

• Gia đạo hưng long
• Con cháu học hành tấn tới
• Sở cầu như ý
• Sở nguyện tòng tâm

Đặc biệt, cúi xin các Mẫu xót thương, ban cho con:

• Duyên lành như ý, sớm gặp được người tâm đầu ý hợp, chung thủy bao dung, cùng nhau xây dựng hạnh phúc gia đình.
• Con cái đủ đầy, khỏe mạnh, thông minh, hiếu thảo, gia đình hòa thuận, ấm no.

Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.

Con kính lạy Hoàng Thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần.

Con kính lạy Tam Tòa Thánh Mẫu: Thánh Mẫu Thượng Thiên, Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Thánh Mẫu Thoải.

Tín chủ con là: [Họ và tên]

Ngụ tại: [Địa chỉ]

Hôm nay là ngày [ngày] tháng [tháng] năm [năm] âm lịch.

Chúng con thành tâm sửa biện hương hoa, lễ vật, kim ngân, trà quả và các thứ cúng dâng, bày lên trước án.

Chúng con thành tâm kính mời:

• Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên
• Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn
• Đức Thánh Mẫu Thoải
• Cùng chư vị Tiên Thánh

Giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật, phù hộ độ trì cho chúng con và toàn thể gia quyến:

• Gia đạo hưng long
• Con cháu học hành tấn tới
• Sở cầu như ý
• Sở nguyện tòng tâm

Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)

Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.

Con kính lạy Hoàng Thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần.

Con kính lạy Tam Tòa Thánh Mẫu: Thánh Mẫu Thượng Thiên, Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Thánh Mẫu Thoải.

Tín chủ con là: [Họ và tên]

Ngụ tại: [Địa chỉ]

Hôm nay là ngày [ngày] tháng [tháng] năm [năm] âm lịch.

Chúng con thành tâm sửa biện hương hoa, lễ vật, kim ngân, trà quả và các thứ cúng dâng, bày lên trước án.

Chúng con thành tâm kính mời:

• Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên
• Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn
• Đức Thánh Mẫu Thoải
• Cùng chư vị Tiên Thánh

Giáng lâm trước án, chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật.

Nhờ ơn các Mẫu từ bi che chở, điều con hằng nguyện cầu nay đã thành hiện thực. Con xin kính dâng lễ bạc, tỏ lòng tri ân sâu sắc và nguyện:

• Giữ tâm hướng thiện
• Tu nhân tích đức
• Giúp đỡ người khó khăn
• Góp phần xây dựng cộng đồng

Chúng con lễ bạc tâm thành, trước án kính lễ, cúi xin được tiếp tục phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)